Energietransitie uitdaging voor toekomstige arbeidsmarkt

In de Regionale Energiestrategie (RES) van Zeeland staat hoe Zeeland in de komende decennia via een energietransitie overschakelt op schone energiebronnen en energie bespaart. De energietransitie stelt de provincie Zeeland voor een enorme opgave. Niet alleen op het gebied van het terugdringen van fossiel energiegebruik, maar ook vanwege onvoldoende beschikbaarheid van menskracht om de transitie te realiseren. De energietransitie heeft impact op zowel scholing als werkgelegenheid, nu en in de toekomst. 

Om het arbeidsmarktvraagstuk van de energietransitie succesvol aan te kunnen pakken, heeft de provincie Zeeland grote behoefte aan cijfers én een analyse van de belangrijkste trends en ontwikkelingen. Deze verkenning van de Zeeuwse arbeidsmarkt en het onderwijs in sectoren en beroepen die relevant zijn voor de energietransitie, levert hieraan een belangrijke bijdrage. 

werkgelegenheidsAandeel energietransitie met 3,8% relatief beperkt

In 2021 zijn er in de provincie Zeeland ongeveer 7 duizend arbeidsplaatsen op het vlak van de energietransitie, hetgeen 3,8% van het totaal aantal arbeidsplaatsen (187 duizend arbeidsplaatsen) in Zeeland is. Met dit werkgelegenheidsaandeel is de omvang van de energietransitie-sector in Zeeland nog relatief beperkt en vergelijkbaar met sectoren als de welzijnsector (4,3%), de sector openbaar bestuur en overheidsdiensten (4,4%) en de metaalindustrie (4,2%). Ter vergelijking: Zeeland heeft in 2021 626 arbeidsplaatsen in de sector fossiele energie, landelijk zijn er 10.691 arbeidsplaatsen in deze sector. Het grootste deel van deze arbeidsplaatsen ligt in de provincie Zuid-Holland (68%). 

Zeeland kent gemiddeld werkgelegenheidsaandeel energietransitie

In vergelijking met andere provincies heeft de provincie Zeeland in 2021 met 3,8% een gemiddeld werkgelegenheidsaandeel in de energietransitie. Landelijk ligt het aandeel arbeidsplaatsen in de energietransitie in 2021 op 3,8%. In de provincies Noord-Holland (2,6%) en Flevoland (3,0%) is dit aandeel relatief klein, terwijl dit aandeel in de provincie Overijssel (4,8%) het grootst is.

Van de arbeidsmarktregio’s die Zeeland omringen, heeft vooral de arbeidsmarktregio Rijnmond een relatief groot aandeel arbeidsplaatsen op het vlak van de energietransitie (4,4%, 30.900 arbeidsplaatsen), gevolgd door Zeeland (3,8%, 7.100 arbeidsplaatsen) en West-Brabant (3,6%, 12.300 arbeidsplaatsen).

Onderzoek en advies grootste energietransitiesector

De meeste energietransitie-arbeidsplaatsen in Zeeland, ongeveer 39% (bijna 3 duizend), zijn te vinden in de subsector onderzoek en advies. Het grootste gedeelte van deze arbeidsplaatsen betreft ingenieurswerk en overig technisch ontwerp en advies. Ook de subsector gebouwde omgeving biedt in 2021 met ruim 2 duizend arbeidsplaatsen (30%) een belangrijk deel van de werkgelegenheid in de sector energietransitie. Activiteiten in deze branche zijn: productie van isolatiemateriaal, isolatie- en installatiewerkzaamheden, onderhoud en aanleg warmtenetten en tot slot de distributie en handel in elektriciteit en gas. De subsector schone energie kent in 2021 in Zeeland 1.900 arbeidsplaatsen gericht op de productie van elektriciteit en warmte uit hernieuwbare bronnen en activiteiten rondom elektrotechnische bouwinstallaties. De subsector productie is in Zeeland bijna nog kleiner dan de subsector fossiele energie (325 arbeidsplaatsen tegen 626 arbeidsplaatsen) en concentreert zich op activiteiten rondom de vervaardiging van de benodigde producten, industriële gassen en basischemicaliën. De omvang van de subsector mobiliteit is in Zeeland beperkt met slechts 18 arbeidsplaatsen voor activiteiten op het gebied van elektrisch vervoer. 

De provincie Zeeland heeft in 2021 in alle subsectoren van de energietransitie-sector een werkgelegenheidsaandeel dat vergelijkbaar is met Nederland. In de sector onderzoek en advies is de werkgelegenheid in Zeeland iets lager dan in Nederland, terwijl de werkgelegenheid in de schone energie sector iets hoger ligt in Zeeland.

Meer informatie over de gehanteerde afbakening van de energietransitie en indeling naar subsectoren in de energietransitie kunt u hier vinden.

Aantal energietransitiebanen stabiel gebleven in de afgelopen vijf jaar in Zeeland

Het totaal aantal arbeidsplaatsen op het vlak van energietransitie is de afgelopen vijf jaar licht gestegen van 7.050 arbeidsplaatsen in 2016 naar 7.080 arbeidsplaatsen in 2021 (+0,4%). De werkgelegenheidsontwikkeling binnen de sector energietransitie is daarmee kleiner dan de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in Zeeland gedurende deze periode (+5,4%). In de periode 2010-2015 was er sprake van een afname van het aantal energietransitie- arbeidsplaatsen in Zeeland (-15%).

De subsectoren mobiliteit (+64%) en onderzoek en advies (+18%) kennen in Zeeland een relatief positieve ontwikkeling van de werkgelegenheid, terwijl de subsectoren productie (-52%) en schone energie (-1,2%) in de afgelopen vijf jaar een afname kennen. De werkgelegenheid in de subsectoren gebouwde omgeving en fossiele energie is in Zeeland in de laatste vijf jaar stabiel gebleven (-0,5%). 

Ontwikkeling werkgelegenheid energietransitie in de afgelopen 5 jaar verschillend tussen Nederland en Zeeland

De werkgelegenheidsontwikkeling van de energietransitie verloopt in Zeeland langzamer dan de landelijke ontwikkeling. In de afgelopen vijf jaar kende Nederland een toename van 10,4% van het aantal arbeidsplaatsen op het vlak van de energietransitie, hetgeen 0,4% in Zeeland was. Binnen de sector lieten de afgelopen vijf jaar in Zeeland de volgende subsectoren een positievere ontwikkeling zien dan de landelijke ontwikkeling: onderzoek en advies (18% versus 12% in Nederland) en mobiliteit (64% versus 6% in Nederland). In de volgende subsectoren liet Zeeland juist een negatievere werkgelegenheidsontwikkeling zien dan landelijk: schone energie (-1,2% versus 15% in Nederland), gebouwde omgeving (-0,5% versus 8% in Nederland) en productie (-52% versus 0% in Nederland). De sterke afname van de werkgelegenheid in de deelsector productie is voor een belangrijk deel te verklaren door een ‘administratieve wijziging’: in deze periode is het zwaartepunt van de economische activiteit van één groot bedrijf (> 250 werkzame personen) in Zeeland gewijzigd, waardoor dit bedrijf met ingang van 2017 niet meer onder de Zeeuwse energietransitie-sector wordt gerekend ¹.

---

Actueel inzicht in ontwikkeling vraag energietransitie op basis van online nieuwe vacatures

De gegevens over werkgelegenheid lopen altijd iets achter op de actuele situatie. Te verwachten is dat de investeringen in de energietransitie zich op den duur vertalen in een toenemende werkgelegenheid in de energietransitie-sector. Om nu al inzicht te krijgen in de mate waarin investeringen in de energietransitie leiden tot meer werkgelegenheid, kijken we naar de ontwikkeling van het aantal online vacatures. Daarbij sluiten we aan bij de indeling die door het UWV gemaakt is en die ook wordt toegepast binnen het landelijke dashboard klimaatbeleid. Het UWV bekijkt welke beroepen direct nodig zijn voor de uitvoering van het klimaatbeleid en onderscheidt daarbij de volgende domeinen die aansluiten bij de sectortafels van het klimaatakkoord: elektriciteit, industrie, gebouwde omgeving, landbouw en mobiliteit.

NB Deze indeling wijkt af van de indeling die we gehanteerd hebben om inzicht te geven in de werkgelegenheid; daar vormen activiteiten van bedrijven (SBI-codes) het uitgangspunt. De UWV-indeling naar beroep is een bredere afbakening. Het is niet mogelijk weer te geven hoeveel vacatures daadwerkelijk gelinkt zijn aan de uitvoering van werkzaamheden voor het klimaatakkoord. Het gaat namelijk om beroepen die weliswaar belangrijk zijn voor de energietransitie, maar waar ook in het algemeen veel vraag naar is. Denk aan elektromonteurs, installatiemonteurs, werkvoorbereiders, calculators of tekenaars. In de aantallen vacatures is geen onderscheid gemaakt naar sector en ze geven dus een beeld van de totale vraag naar deze beroepen. In sommige gevallen is er tussen de subsectoren ook sprake van overlap in beroepen.

In 2021 4 duizend nieuwe online vacatures energietransitie in Zeeland

In Zeeland zijn in 2021 ruim 4 duizend nieuwe online vacatures ontstaan in beroepen die direct nodig zijn voor de uitvoering van het klimaatbeleid. Dit is 11% van het totaal aantal vacatures dat in 2021 bij directe werkgevers in Zeeland is ontstaan (36.900 online vacatures). Daarmee ligt dit aandeel in Zeeland iets lager dan in 2021 in Nederland (12%) het geval was. Naast de vacatures die direct bij werkgevers zijn ontstaan, zijn er in 2021 bij intermediairs ruim 13 duizend online vacatures ontstaan voor energietransitie-beroepen. De ontwikkeling van het aantal nieuwe online vacatures, laat vanaf het begin van 2021 een toename zien in de vraag naar energietransitie-beroepen bij directe werkgevers in Zeeland. Vergeleken met voorgaande jaren ligt het aantal vacatures op een hoog niveau. 

Online nieuwe vacatures energietransitie Zeeland

bijna Helft van het aantal nieuwe online vacatures energietransitie op HBO/WO-niveau

Voor het grootste deel van de vacatures binnen de energietransitie die direct bij werkgevers zijn ontstaan, wordt een hbo- of wo-opleiding gevraagd. In Zeeland was dit in 2021 het geval in 43% van alle vacatures in de sector energietransitie. Het gevraagde opleidingsniveau ligt daarmee relatief hoog ten opzichte van alle vacatures in Zeeland. Daarvoor werd in 2021 in 27% van de gevallen een hbo- of wo-niveau gevraagd. In Nederland ligt in 2021 het gevraagde opleidingsniveau voor energietransitie-vacatures met 57% hbo- of wo-opleiding nog hoger dan in Zeeland. 

Kijken we naar de verschillende domeinen, dan is in Zeeland vooral de vraag naar hoger opgeleiden binnen de domeinen elektriciteit (50%), mobiliteit (49%) en gebouwde omgeving (49%) relatief hoog, terwijl de vraag naar hoger opgeleiden binnen de domeinen landbouw (21%) en industrie (39%) relatief lager ligt. 

Top 10 meest gevraagde beroepen binnen de energietransitie

Op basis van de door het UWV gehanteerde indeling, is het mogelijk om in kaart te brengen welke beroepen er precies nodig zijn om de doelen van de energietransitie te halen en hoe groot de vraag naar deze beroepen momenteel is in Zeeland. Er zijn vooral veel technische vakmensen nodig. In Zeeland zijn in 2021 binnen de energietransitie-beroepen de meeste online vacatures ontstaan voor de beroepen monteurs industriële machines en installaties (806 vacatures), werkvoorbereiders en calculators bouw en installatietechniek (307 vacatures) en elektriciëns en monteurs elektrische bedrijfinstallaties (280 vacatures). Via de filter die opgenomen is binnen de visualisaties, is het mogelijk om per subsector van de energietransitie te kijken voor welke beroepen in 2021 de meeste vacatures in Zeeland zijn ontstaan. 

Merendeel beroepen energietransitie heeft te maken met een (zeer) krappe arbeidsmarkt

In Zeeland is er een groot tekort aan technische vakmensen. Ook los van de energietransitie is er namelijk veel behoefte aan technische beroepen, terwijl het aanbod beperkt is. De arbeidsmarkt voor beroepen die direct nodig zijn voor om de energietransitie mogelijk te maken, is voor een groot deel van de beroepen dan ook krap tot zeer krap. Dit betekent dat het voor werkgevers nu heel lastig is om vacatures te vervullen. In de onderstaande grafiek is te met een dikke horizontale lijn aangegeven op welk punt men spreekt over een krappe arbeidsmarkt (een spanningswaarde van 1,5 of hoger).

Instroom bètatechnische richtingen in Zeeland

Om in de grote vraag naar vakbekwame technici te voorzien, werken bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en overheden samen om te zorgen voor onderwijs dat aansluit op de vraag van het bedrijfsleven, zowel kwalitatief als kwantitatief. Voor de energietransitie zijn vooral opleidingen in de techniek en ICT van belang. Het is dan ook belangrijk om een goed inzicht te hebben in de ontwikkeling van de onderwijsinstroom binnen de bètatechnische richtingen. 

Mbo-niveau
Zeeland heeft twee MBO-instellingen, namelijk Scalda en het Hoornbeeck college. In het instroomjaar 2021/2022 begonnen in Zeeland 688 studenten aan een bètatechnische mbo-opleiding. Dit is 27% van de totale instroom in het mbo, waarmee Zeeland een relatief lage instroom in bètatechnische mbo-opleidingen laat zien. Landelijk ligt de instroom op 28%. Vooral op mbo-niveau 2 (35%) en niveau 1 (33%) hebben de bètatechnische opleidingen een groot marktaandeel, op mbo-niveau 3 (29%) en niveau 4 (21%) ligt het aandeel iets lager. In het instroomjaar 2011/2012 was het aandeel studenten dat instroomde in een bètatechnische opleiding in Zeeland (30%) het hoogst. Als we naar de afgelopen 10 jaar kijken (2011/2012 - 2021/2022), zien we dat de instroom in Zeeland met 30% is afgenomen, terwijl landelijk een afname van bijna 10% te zien was.

In 2011/12 startten 980 studenten een bètatechnische mbo-opleiding, in 2012/13 daalde de instroom naar 846 studenten en in het jaar 2013/2014 daalde het nog verder naar 751 studenten, waarna het de volgende jaren weer licht steeg. De afgelopen 5 jaar is het aantal instromende mbo-studenten in een bètatechnische richting weer gedaald van 822 in 2017/18 naar 688 in 2021/22. Dit heeft te maken met algehele daling van instroom in mbo. Vooral op mbo-niveau 4 is de laatste twee jaren een afname te zien van de instroom in de bètatechnische opleidingen. 

Hoger onderwijs
Zeeland kent één hogeschool, namelijk de HZ| University of Applied Sciences**. De laatste tien jaar is in Zeeland het aantal studenten dat begon aan een bètatechnische opleiding in het hoger onderwijs gestegen. Hun aantal bedroeg in 2021/22 421 (in 2011/12 was dit nog 399). Dit betekent dat het aantal studenten in tien jaar tijd is gestegen met 6%. Landelijk was er gedurende deze periode sprake van een stijging met 45% in het hoger onderwijs (hbo + wo). Deze stijging werd veroorzaakt door een combinatie van groei van de totale instroom in het hoger onderwijs en een ruimere keuze aan bètatechnische studies. Uitzondering op de algehele trend is het jaar 2020/21. Toen startte er als gevolg van de coronapandemie een groter cohort studenten, wat zowel landelijk als in Zeeland voor een eenmalige piek in absolute aantallen zorgde. Wat de stijging in Zeeland betreft, is het wel belangrijk om op te merken dat de provincie geen hoofdvestigingen van universiteiten heeft (waardoor er geen wo-cijfers beschikbaar zijn voor de provincie) en de toename dus alleen veroorzaakt wordt door instroom in het hbo. Bovendien volgt in 2021/2022 al een relatief groot aantal Zeeuwse hbo-studenten (35%) een bètatechnische opleiding, wat beduidend hoger is dan het landelijke hbo-gemiddelde (23%).

Tussen 2011/12 en 2015/16 steeg het aandeel Zeeuwse bètatechnische studenten in het hoger onderwijs van 33% naar 38% van het totale aantal studenten. In de daaropvolgende jaren daalde dit aantal licht. In 2021/2022 volgt 35% van de studenten in het hoger onderwijs in Zeeland een bètatechnische studie. Landelijk was dit aandeel 28%.

** Het University College Roosevelt ligt weliswaar in Zeeland, maar wordt door databronnen niet gezien als een Zeeuwse wo-instelling, aangezien het een dependance is van de Universiteit Utrecht. De cijfers van het University College vallen daarom onder de provincie Utrecht.

Naar een skillsgerichte arbeidsmarktaanpak

De grote vraag naar technisch personeel maakt dat er veel kansen liggen om aan het werk te gaan in de verschillende subsectoren van de energietransitie. Hierbij zal een skillsgerichte arbeidsmarktaanpak uitkomst kunnen bieden voor het vinden van voldoende arbeidskrachten. De verwachting is namelijk dat een meer op skills gerichte arbeidsmarkt de aansluiting tussen vraag en aanbod zal verbeteren en de deelname aan gerichte om- en bijscholing kan stimuleren. Een op skills gerichte arbeidsmarkt vertrekt bij inzicht in relevante skills die verder ontwikkeld dienen te worden, om betere matches tot stand te brengen. Dit kan ook bijdragen aan een gerichte deelname aan Leven Lang Ontwikkelen, verbetering van 'van-werk-naar-werk trajecten', versterking van intersectorale mobiliteit en aan de algehele duurzame inzetbaarheid van mensen op de arbeidsmarkt.

Meest gevraagde skills in energietransitieberoepen in Zeeland

In deze verkenning geven we voor de energietransitie in zijn geheel en voor de verschillende domeinen van de energietransitie inzicht in de meest gevraagde skills (top 25) van het afgelopen jaar in Nederland. Dit doen we achtereenvolgens voor de skills categorieën Professionele skills, IT skills en Soft skills. Via de filter die opgenomen is binnen de visuals, is het mogelijk om nader in te zoomen op de vraag naar skills binnen de verschillende domeinen van de energietransitie. 

Top 25 Professionele skills

Top 25 IT skills

Top 25 Soft skills

Monitoren van ontwikkelingen

Deze longread Arbeidsmarkt energietransitie Zeeland zullen we jaarlijks actualiseren. Met behulp van het aankomende verdiepende dashboard, zal het in de toekomst ook mogelijk zijn om de ontwikkelingen tussentijds te volgen.

De analyses in deze longread vormen een goede basis voor de dialoog met stakeholders die zich bezighouden met de ontwikkeling van het Zeeuwse klimaat- en energiebeleid. Door voortdurende monitoring van de ontwikkelingen worden de effecten van het beleid zichtbaar en kan er beter en tijdiger worden geanticipeerd en gereageerd. De gevolgen van de investeringen in de energietransitie die nu en in de komende jaren plaatsvinden, zouden op den duur zichtbaar moeten worden door een sterkere stijging van de werkgelegenheid in deze sector. Verlies van werkgelegenheid zal zich vooral in en rond de fossiele energieopwekking voordoen. Ook het UWV doet onderzoek naar de (toekomstige) arbeidsmarkt-effecten van het Klimaatakkoord. 

Het lijkt er niet op dat er beroepen zijn, waarin mensen door de energietransitie hun baan kwijtraken. Door het monitoren van de ontwikkelingen in de vacatures, is het mogelijk om te zien of de investeringen in de energietransitie verschuivingen in de vraag (naar beroepen) tot gevolg hebben. De actualisatie van de skills-inzichten is van belang om eventuele veranderingen binnen beroepen tijdig te identificeren. Het is belangrijk dat vakmensen hun kennis up-to-date houden om ook daadwerkelijk inzetbaar te blijven. Het onderwijs en een Leven Lang Ontwikkelen (LLO) van werkenden en werkzoekenden zijn essentiële factoren om aan voldoende, goed geschoolde mensen te komen die kunnen bijdragen aan de energietransitie. Het is daarom ook belangrijk om de ontwikkelingen binnen het onderwijs goed te monitoren.