Hoe gaan we naar een circulaire economie?

De provincie Overijssel heeft hoge duurzaamheidsambities en heeft zich, met andere partners, gecommitteerd aan de nationale doelstelling om in 2050 een volledig circulaire economie te hebben. Deze transitie is belangrijk, omdat er allerlei grondstoffen nodig zijn om de Overijsselse economie draaiende te houden. Daartoe behoren natuurlijke hulpbronnen als hout en aardolie, die in binnen- en buitenland gewonnen worden om in Overijssel gebruikt te worden voor productieprocessen. Na verwerking en consumptie belanden (delen van) deze materialen veelal in het milieu, als uitstoot door verbranding, of als afval. Verspilling van grondstoffen, als gevolg van ons consumptiegedrag en ongewenste afvalstromen putten de aarde uit en hebben een negatieve invloed op de kwaliteit van lucht, water en bodem. Door een groeiende bevolking en een toenemende welvaart in de wereld wordt de claim op grondstoffen almaar groter, waardoor er tekorten ontstaan en de prijzen stijgen. In een circulaire economie wordt kritisch nagedacht over het gebruik van grondstoffen. Doel is om zo min mogelijk grondstoffen te gebruiken. Waar grondstoffen echt nodig zijn, worden ze gebruikt dat er zo min mogelijk verspilling plaatsvindt.

Circulaire economie is moeilijk te meten

De transitie naar een circulaire economie heeft impact op de werkgelegenheid. De beoogde versnelling in de transitie versterkt deze impact. Om hiermee samenhangende arbeidsmarktvraagstukken succesvol aan te pakken, heeft de provincie Overijssel grote behoefte aan cijfers én een analyse van de belangrijkste trends en ontwikkelingen. Er bestaat echter nog geen standaard methode om de circulariteit van een gebied te bepalen en op basis daarvan de omvang van het aantal arbeidsplaatsen en het soort banen (beroepen/ opleidingsniveaus) dat betrokken is bij de circulaire economie betrouwbaar vast te stellen. Er zal nog flink in methoden en het verzamelen en beschikbaar maken van data geïnvesteerd moeten worden om regionale monitoring op het niveau van bijvoorbeeld de energietransitie te brengen. Vanuit ArbeidsmarktInZicht zullen we hier onze bijdrage aan leveren. Nieuwe ontwikkelingen en daaruitvolgende mogelijkheden  om beter zicht te krijgen op de arbeidsmarkt in relatie tot de circulaire economie zullen we door middel van updates van deze verkenning beschikbaar stellen. 

Beleid Provincie Overijssel

De provincie Overijssel heeft, samen met het onderwijs en vertegenwoordigers van verschillende sectoren, in 2020 de Nationale Transitieagenda’s vertaald naar Overijssel. Er zijn regionale transitie agenda’s (RTA’s) opgesteld voor 6 ketens: textiel, biomassa en voedsel, maak-industrie, kunststoffen, infrastructuur en bouw. In deze RTA’s staan niet alleen concrete acties, instrumenten en projecten. Er is ook aandacht voor kennisdeling en -verspreiding. Met deze agenda’s wordt vorm gegeven aan het Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie Provincie Overijssel 2020 – 2023. Het programma focust op het verminderen van materiaalgebruik, het anders ontwerpen van producten en het overstappen naar circulaire verdienmodellen. Hierbij is veel aandacht voor het gebruik van biobased materialen en recyclebare materialen. 

Voortgang uitvoeringsprogramma Circulaire Economie
Om optimaal in te kunnen spelen op de ontwikkelingen, wordt het Overijsselse Uitvoeringsprogramma Circulaire Economie jaarlijks geactualiseerd. Daarbij wordt ook stilgestaan bij de voortgang van het uitvoeringsprogramma. De laatste versie van het Overijsselse uitvoeringsprogramma is geactualiseerd op 1 januari 2022. Hierin is aangegeven dat na de de eerste fase, waarin vooral sprake was van experimenten en koplopers, bij een aantal RTA's stappen worden gemaakt naar fase twee, waarin de focus ligt op opschaling. Dit geldt voor de RTA's Bouw, Kunststof en Infra. 

Circulaire activiteiten Overijssel
In een onderzoek van Royal HaskoningDHV zijn de circulaire activiteiten* van de provinciale overheden in beeld gebracht. De peildatum van de activiteiten is mei 2022. Voor de provincie Overijssel zijn ongeveer 85 circulaire activiteiten geïnventariseerd die in 2022 gaande waren. Daarbinnen was het instrument Netwerk en Informatie-uitwisseling het meest ingezette instrument, gevolgd door Bedrijfsondersteuning en financiering. Binnen het instrument Netwerk- en Informatie-uitwisseling gaat het voor Overijssel voornamelijk om kennisnetwerken en netwerkbijeenkomsten. Het inzetten van beleidsinstrumenten door de provincie Overijssel volgt de landelijke trend. 

Informatie over de projecten waarbij de provincie Overijssel op het gebied van de circulaire economie en arbeidsmarkt betrokken is, staat in dit projectenoverzicht. Dit is een selectie van alle projecten waarbij de provincie Overijssel betrokken is. 

*Onder een circulaire activiteit van een decentrale overheid wordt de inzet van een beleidsinstrument door een centrale overheid verstaan met als doel om een bijdrage te leveren aan de versnelling of realisatie van de transitie naar een circulaire economie. Activiteiten kunnen onderling verschillen in mate van inspanning en impact. 

Versnelling circulaire economie nodig

Om de ambitieuze doelstellingen op het gebied van de circulaire economie te behalen is een versnelling nodig. In het in februari 2023 gepubliceerde Overijsselse Feit, Halveringsdoel grondstoffengebruik (20230) nog buiten bereik, wordt geconcludeerd dat het onwaarschijnlijk is dat Overijssel met de huidige ontwikkeling van het grondstoffengebruik het halveringsdoel (2030) gaat halen. Ook PBL komt in de Integrale Circulaire Economie Rapportage 2023 tot de conclusie dat nationaal het halveringsdoel niet binnen bereik ligt. Na een gestage groei in de periode 2001 - 2010, is het aandeel circulaire werkgelegenheid en toegevoegde waarde in de totale Nederlandse economie na 2010 niet meer toegenomen is. Ook op basis van een recente publicatie van het CBS blijkt dat de circulariteit van de Nederlandse economie, wat betreft hergebruik, nauwelijks is toegenomen: 13 procent van de grondstoffen die in 2020 ingezet werden in de Nederlandse economie bestond uit hergebruikte materialen. Dit percentage is vrijwel hetzelfde als in 2014.

Meerdere oorzaken voor trage ontwikkeling naar een circulaire economie
Volgens Lotte de Groot, programmamanager bij CIRCL, ligt de trage ontwikkeling van een lineaire naar een circulaire economie niet aan het enthousiasme van de ondernemers. Volgens haar hebben veel ondernemers wel de ambitie om te bewegen naar een circulair businessmodel, maar zien ze het als risicovol omdat er minder snel winst wordt gemaakt. Ook uit onderzoek van RaboResearch blijkt dat 55% van de Nederlandse bedrijven het afgelopen jaar meer geïnvesteerd heeft in verduurzaming dan het jaar ervoor. Desondanks lijkt de transitie naar een nieuwe duurzame en inclusieve economie niet te versnellen. Een grote groep bedrijven komt nog niet in actie. Zij voelen de urgentie nog niet om concreet invulling te geven aan de versnelling van de transitie naar een nieuwe economie. Op basis van onderzoek van ABN AMRO blijkt dat een andere reden voor de trage ontwikkelingen is, dat bedrijven grote investeringen moeten doen onder meer in innovatieve productiemethoden en machines. Veel bedrijven zijn momenteel nog ingericht op lineaire bedrijfsmodellen, net als hun veelal nog terug te verdienen investeringen. Daarbij hebben circulaire bedrijfs- en verdienmodellen vaak andere kenmerken dan traditionele lineaire modellen, hetgeen financiering bemoeilijkt. 

Bewustwording bevorderen belangrijk aandachtpunt
Om de versnelling van de circulaire economie op gang te brengen is bewustwording rondom het thema belangrijk*. Om dit te bereiken wordt jaarlijks de week van de circulaire economie georganiseerd. In 2023 was dit van maandag 6 t/m zaterdag 11 februari. Het doel van deze week is om te laten zien hoe circulair ondernemen in de praktijk werkt, zodat bezoekers daarvan kunnen leren. 

* Uit een onderzoek uit 2021 bleek dat ruim een derde van de bedrijven (37%) in de Overijsselse maakindustrie (2021) niet stil stond bij circulaire economie of er niet eerder van had gehoord. Er is dan ook veel winst te behalen in het informeren en op weg helpen van ondernemers in de transitie naar een circulaire economie.

Transitie naar een circulaire economie heeft impact op de  arbeidsmarkt, nu en in de toekomst

Naast de transitie in het gebruik van grondstoffen, is de route naar een circulaire economie ook vooral een sociaal-economische transitie. De overgang naar een circulaire economie beïnvloedt immers onze manier van werken en de arbeidsmarkt. En andersom: ontwikkelingen op de arbeidsmarkt zullen de transitie naar een circulaire economie afremmen of juist versnellen. Onderstaand overzicht geeft een beeld van de verwachte impact op de arbeidsmarkt die de overgang naar een circulaire economie heeft. 

Effect op werkgelegenheid
De circulaire economie betekent een wezenlijke verandering. In sectoren als delfstofwinning, (maak)industrie en retail zullen banen verdwijnen. In de sfeer van revisie, hergebruik en recycling/upcycling zullen banen ontstaan. Gezien het in deze fase van de transitie nog onduidelijk is hoe de transitie naar en circulaire economie precies gaat verlopen, is het lastig aan te geven wat de precieze impact op sectoren is. 

Werk op alle niveaus
De circulaire economie vraagt om mensen op alle niveaus. Productontwikkeling, materialenkennis, hergebruik, levensduurverlenging, recycling, diensten in plaats van producten; elk aspect heeft mensen, vaardigheden en kennis nodig. 

• Hoogopgeleide mensen die circulaire producten ontwerpen of nieuwe technologieën, business- en organisatiemodellen ontwikkelen.

• Vakmensen op middelbaar kwalificatieniveau die kunnen oplossen, onderhouden, beheren of repareren en goed zijn in dienstverlening.

• Laagopgeleide mensen die bijdragen aan de inzameling en demontage van afgedankte goederen, aan initiatieven tegen verspilling.     

Veranderingen in gevraagde skills
Ook de inhoud van het werk zal veranderen. Hierdoor kan er een mismatch ontstaan tussen de huidige en de toekomstige kennis en vaardigheden van arbeidskrachten. In de paragraaf Wat is de rol van het onderwijs? gaan we dieper op de vraag naar skills in.

Permanente aandacht voor leren in de toekomst
Ondanks de onzekerheden over het verloop van de transitie naar een circulaire economie is het duidelijk dat de vraag naar vakmensen door deze transitie sterk zal toenemen. Deze beroepsgroep kent momenteel al een zeer krappe arbeidsmarkt. Er ligt dan ook een grote uitdaging om voldoende mensen beschikbaar te krijgen en te houden om de potentie van de circulaire economie waar te kunnen maken. Dit vraagt in de toekomst permanente aandacht voor leren.

Bedrijvigheid in Overijssel

Een van de gebieden waar momenteel al veel onderzoek naar gedaan is, is het inzicht geven in het aantal circulaire bedrijven. Royal HaskoningDHV heeft in opdracht van het PBL onderzoek gedaan voor het Werkprogramma Monitoring en Sturing Circulaire Economie 2019-2023*. Met behulp van een innovatieve methode (selectie bedrijven op basis van SBI-codes, webcrawl op basis van zoektermen en handmatige search) is het aantal circulaire bedrijven in Overijssel onderzocht en is geïnventariseerd welke circulaire strategieën deze bedrijven toepassen, welke leeftijd deze bedrijven hebben en welke bedrijven innovatieve bedrijfsactiviteiten uitvoeren. Klik op het onderstaande kopje lees meer om deze gegevens voor Overijssel te bekijken. 

Wat is de rol van het onderwijs?

De transitie naar een circulaire economie is afhankelijk van goed onderwijs, waar mensen worden opgeleid om op een circulaire manier te denken en te werken. Door de opkomst van nieuwe technieken en technologie, het toenemende belang van ketensamenwerking en verschuivingen in bedrijfsprocessen veranderen de taakinhoud en functies. Dat vraagt om nieuwe kennis, nieuwe vaardigheden en een andere houding van (toekomstige) werkenden. Op het onderwijs wordt dan ook een beroep gedaan om op een andere manier op te leiden.

Circulaire skills
Omdat de inhoud van werk in de transitie naar een circulaire economie continu verandert, is het moeilijk om een vaste set vaardigheden in kaart te brengen. Verschillende partijen werken daarom aan de ontwikkeling van een raamwerk van circulaire vaardigheden. Het hebben van een circulaire denkwijze, kunnen schaaldenken, is daarbij een belangrijk aspect. Een kleine actie, zoals een wijziging in materiaal op één plek, maakt niet het verschil. Maar als je dat op een heleboel plekken doorvoert, heeft het wel degelijk impact. 

De provincie Overijssel heeft zelf ook onderzoek (stageopdracht) laten doen naar de (toekomstige) vraag naar skills voor de circulaire economie. Op basis van deskresearch en interviews met docenten, opleidingscoördinatoren, projectleiders RTA's en projectleiders circulaire projecten zijn de volgende skills geïdentificeerd die belangrijk zijn voor de transitie naar een circulaire economie (kennis en vaardigheden):

• Kennis: materialen, (2) circulaire rekenregels, (3) de productieketen voor materialen en stoffen en (4) wetgeving/beleid voor circulaire economie. Chemiestudenten moeten (5) de werking van stoffen en de mogelijkheden kennen. IPO-studenten moeten (6) recyclebaar kunnen ontwerpen. Textielstudenten moeten (7) kennis hebben van vezels en toepassingen. Studenten Bedrijfskunde moeten (8) kennis hebben van circulaire businessmodellen en de samenwerkingen binnen de keten. Ten slotte moeten Bestuurskunde studenten (9) zich richten op de rol van de overheid voor de circulaire economie.

• Vaardigheden:  (1) systeemdenken, (2) vooruitdenken, (3) instrument denken, (4) interpersoonlijke vaardigheden, (5) valorisatie, (6) flexibiliteit, (7) digitale vaardigheden en (8) reflectievermogen (9) onderzoeken, (10) bewustzijn, (11) ondernemend gedrag, (12) lef, (13) innovatievermogen, (14) creativiteit, (15) daadkracht, (16) resultaatgericht, (17) vermogen om kritische vragen te stellen, (18) werken met circulaire rekenregels, (19) op een andere manier nadenken (niet lineair, maar circulair) en ten slotte (20) creatief kunnen omgaan met wetgeving (zoeken naar ruimte in de wet).

Trends in opleiden voor een circulaire economie

Het initiatief het Groene Brein heeft onderzoek gedaan naar trends in het opleiden voor een circulaire economie:

1. Sterke toename van opleidingsmogelijkheden: het onderwijsaanbod voor en over de circulaire economie is de afgelopen jaren sterk toegenomen. In 2015 waren er nog vrijwel geen opleidingen of keuzedelen in het mbo die aandacht besteedden aan de circulaire economie. In 2021 waren er al 39 complete opleidingen en 184 keuzedelen, certificaten en vakken over de circulaire economie en de energietransitie. In het hbo is het aantal opleidingen over een circulaire economie toegenomen van 15 opleidingen bij 9 instellingen in 2015, tot 46 opleidingen bij 17 instellingen in 2020. In dezelfde periode tussen 2015 en 2020 groeide in het wetenschappelijk onderwijs het aantal opleidingen van 44 bij 11 universiteiten tot 58 opleidingen bij 14 universiteiten. Een onderwijskaart van de regionale opleidingen rond de circulaire economie is hier te vinden. 

2. Samenwerking met het bedrijfsleven: omdat het voorspellen van de vaardigheden die in de toekomst nodig zijn voor een circulaire economie moeilijk is, is het belangrijk dat het onderwijs en het bedrijfsleven nauw samenwerken. Op die manier kunnen opleidingen mee-ontwikkelen met de innovatie in de (beroeps)praktijk. Dat de taal, cultuur en structuur van onderwijs en bedrijfsleven sterk kunnen verschillen, maakt dit soms ingewikkeld. Publiek-private samenwerkingen, hybride leeromgevingen en living labs bieden een uitkomst.

3. Interdisciplinair en flexibel onderwijs: werk in een circulaire economie overstijgt vaak de grenzen van een vak, sector of keten. Om kringlopen te sluiten moeten immers veel verschillende (soorten) experts nauw met elkaar samenwerken, over vakgebieden heen. Daarom is onderwijs voor een circulaire economie multidisciplinair: leerlingen en studenten leren hoe ze verschillende vakgebieden en disciplines kunnen combineren en overstijgen om circulair te werken. Dat gebeurt bijvoorbeeld door samen te werken aan concrete vraagstukken uit de praktijk met mensen die daar al werkzaam zijn. Living labs blijken een geschikte vorm.

Regionaal circulaire-economiebeleid

In een regio komen verschillende opgaven bij elkaar en wordt duidelijk dat de oplossingen bij elkaar moeten passen. Regionale overheden vervullen dan ook een cruciale rol in de invulling en uitvoering van de transitie naar een circulaire economie. Ze zitten dicht bij ondernemers en bedrijven. Dat biedt mogelijkheden om partijen bij elkaar te brengen, kennis te delen en initiatieven te stimuleren. Regionale overheden hebben vergeleken met de Rijksoverheid ook andere mogelijkheden en bevoegdheden om een circulaire economie te versnellen. Denk aan vergunningverlening, toezicht, bestemmingsplanwijzigingen, gebiedsontwikkeling en stimulering van de regionale economie. Onderstaande visualisatie geeft een overzicht van sleutelprocessen voor een succesvolle transitie naar een circulaire economie met een belangrijke rol voor de regio. 

Knelputen bij regionale overheden
Het PBL heeft in de Integrale Circulaire Economie Rapportage 2023 (§5.6.2) ook enkele knelpunten geconstateerd bij de regionale overheden met betrekking tot het regionale circulaire-economiebeleid:

1.     Meer urgentie, een duidelijke rol en meer middelen zijn nodig;

2.    Weinig zicht op juridische mogelijkheden;

3.    Gebrek aan sturingsinformatie;

4.    Kennis en ervaringen worden nauwelijks gedeeld;

5.    Uitvoering is nog onvoldoende toegerust om kansen te pakken;

6.    Samenwerking tussen nationale en regionale overheden moet nog vorm krijgen.

Regionaal maatwerk
In de aanbevelingen geeft het PBL aan dat het belangrijk is om met regio's tot specifieke afspraken te komen die passen bij de regionale omstandigheden. Vanwege de geografische en economische diversiteit van de Nederlandse regio’s vergt de transitie naar een circulaire economie een aanpak die oog heef voor de lokale context. Regio’s verschillen immers in omvang en groei van de bevolking, de mate van verstedelijking, de aanwezige industriële sectoren en economische ontwikkeling. Hierdoor hebben de regio’s ook eigen sterke en minder sterke punten. Denk aan innovatie of ontwerp, procestechnologie of nieuwe vormen van financiering. De nationale overheid kan regio’s vragen om:

• Specifieke doelen te formuleren die passen binnen de nationale en Europese doelen, waarbij de regio een bepaalde rol of specialisatie op zich neemt die past bij de aanwezige sterktes in die regio.

• In het regionale ruimtelijk-economische beleid voorwaarden te scheppen voor circulaire activiteiten, zoals bedrijventerreinen en infrastructuur voor transport ten dienste van circulaire activiteiten (PBL 2023). Op die manier wordt rekening gehouden met regio specifieke omstandigheden en wensen.

In kleine stappen voorwaarts, jaarlijks monitoren ontwikkelingen

Gezien het belang van de transitie naar een circulaire economie is de versnelling in de transitie nodig. Het is daarbij vooral relevant om het gewoon stappen te zetten. Zoals Lotte de Groot in haar interview aangeeft, gaan we niet alles in één keer goed doen. Maar als je in kleine stappen het probleem (de uitdaging) oppakt, dan zet je al een heel grote stap! Hetzelfde geldt voor het monitoren van trends en ontwikkelingen op het gebied van arbeidsmarkt en onderwijs in relatie tot de circulaire economie. Deze Verkenning Arbeidsmarkt Circulaire Economie Overijssel zullen we jaarlijks actualiseren. We hopen dat er in de tussentijd dan weer nieuwe methodes ontwikkeld zijn om kwantitaieve inzichten te geven over de omvang, samenstelling en ontwikkeling van de circulaire economie. Vanuit ArbeidsmarktInZicht zullen we hier, in samenwerking met de regionale afnemers, onze bijdrage aan te leveren.