Energietransitie uitdaging voor toekomstige arbeidsmarkt

De energietransitie stelt de provincie Overijssel voor een enorme opgave. Niet alleen op het gebied van het terugdringen van fossiel energiegebruik, maar ook vanwege onvoldoende beschikbaarheid van menskracht om de transitie te realiseren. De energietransitie heeft impact op zowel scholing als werkgelegenheid, nu en in de toekomst. Om het arbeidsmarktvraagstuk van de energietransitie succesvol aan te kunnen pakken, heeft de provincie Overijssel grote behoefte aan cijfers én een analyse van de belangrijkste trends en ontwikkelingen. Deze verkenning van de Overijsselse arbeidsmarkt en het onderwijs in sectoren en beroepen die relevant zijn voor de energietransitie, levert hieraan een belangrijke bijdrage. 

werkgelegenheidsAandeel energietransitie met 4,8% relatief beperkt

In 2021 zijn er in de provincie Overijssel 30 duizend arbeidsplaatsen op het vlak van de energietransitie, hetgeen 4,8% van het totaal aantal arbeidsplaatsen (623 duizend arbeidsplaatsen) in Overijssel is. Met dit werkgelegenheidsaandeel is de omvang van de energietransitie-sector in Overijssel nog relatief beperkt en vergelijkbaar met sectoren als de metaalindustrie (5,4%), vervoer en opslag (4,6%) en de horeca (4,2%). Ter vergelijking: Overijssel heeft in 2021 295 arbeidsplaatsen in de sector fossiele energie, landelijk zijn er 10.691 arbeidsplaatsen in deze sector. Het grootste deel van deze arbeidsplaatsen ligt in de provincie Zuid-Holland (68%). 

Overijssel kent hoogste werkgelegenheidsaandeel energietransitie

In vergelijking met andere provincies heeft de provincie Overijssel in 2021 met 4,8% het grootste werkgelegenheidsaandeel in de energietransitie. Landelijk ligt het aandeel arbeidsplaatsen in de energietransitie in 2021 op 3,8%. In de provincies Noord-Holland (2,6%) en Flevoland (3,0%) is dit aandeel relatief klein.

Van de Overijsselse arbeidsmarktregio’s heeft vooral de arbeidsmarktregio Twente een relatief groot aandeel arbeidsplaatsen op het vlak van de energietransitie (5,0%, 16.400 arbeidsplaatsen), gevolgd door Regio Zwolle (3,9%, 11.100 arbeidsplaatsen) en Stedendriehoek en Noordwest-Veluwe (3,8%, 12.200 arbeidsplaatsen).

Onderzoek en advies grootste energietransitiesector

De meeste energietransitie-arbeidsplaatsen in Overijssel, ongeveer 41% (12 duizend), zijn te vinden in de subsector onderzoek en advies. Het grootste gedeelte van deze arbeidsplaatsen betreft ingenieurswerk en overig technisch ontwerp en advies. Ook de subsector gebouwde omgeving biedt in 2021 met 7 duizend arbeidsplaatsen (23%) een belangrijk deel van de werkgelegenheid in de sector energietransitie. Activiteiten in deze branche zijn: productie van isolatiemateriaal, isolatie- en installatiewerkzaamheden, onderhoud en aanleg warmtenetten en tot slot de distributie en handel in elektriciteit en gas. De subsector schone energie kent in 2021 in Overijssel 5.500 arbeidsplaatsen gericht op de productie van elektriciteit en warmte uit hernieuwbare bronnen en activiteiten rondom elektrotechnische bouwinstallaties. De subsector productie is in Overijssel bijna even groot als de subsector schone energie (4.800 arbeidsplaatsen) en concentreert zich op activiteiten rondom de vervaardiging van de benodigde producten, industriële gassen en basischemicaliën. De omvang van de subsector mobiliteit is in Overijssel beperkt met 500 arbeidsplaatsen voor activiteiten op het gebied van elektrisch vervoer. 

De provincie Overijssel biedt in 2021 in alle subsectoren in de energietransitie-sector relatief veel werkgelegenheid ten opzichte van Nederland als geheel. Dat geldt vooral voor de subsectoren productie en onderzoek en advies.

Meer informatie over de gehanteerde afbakening van de energietransitie en indeling naar subsectoren in de energietransitie kunt u hier vinden.

Aantal energietransitiebanen met 11% toegenomen in de afgelopen 5 jaar in Overijssel

Het totaal aantal arbeidsplaatsen op het vlak van energietransitie is de afgelopen vijf jaar gestegen van 27.100 arbeidsplaatsen in 2016 naar 30.100 arbeidsplaatsen in 2021 (+10,9%). De werkgelegenheidsontwikkeling binnen de sector energietransitie is daarmee iets groter dan de ontwikkeling van de totale werkgelegenheid in Overijssel gedurende deze periode (+9,2%). In de periode 2010-2015 was er sprake van een afname van het aantal energietransitie- arbeidsplaatsen in Overijssel (-5%).

De subsectoren onderzoek en advies (21%), mobiliteit (35%) en schone energie (17%) kennen in Overijssel een relatief positieve ontwikkeling van de werkgelegenheid, terwijl de subsector productie in de afgelopen vijf jaar een beperkte afname kent (-4%). De werkgelegenheid in de subsector gebouwde omgeving is in Overijssel in de laatste vijf jaar stabiel gebleven. 

Ontwikkeling werkgelegenheid energietransitie in de afgelopen 5 jaar vergelijkbaar tussen Nederland en Overijssel

De werkgelegenheidsontwikkeling van de energietransitie verloopt in Overijssel gelijk aan de landelijke ontwikkeling. In de afgelopen vijf jaar kende Nederland een toename van 10,4% van het aantal arbeidsplaatsen op het vlak van de energietransitie, hetgeen 10,9% in Overijssel was. Binnen de sector lieten de afgelopen vijf jaar in Overijssel vooral de volgende subsectoren een positievere ontwikkeling zien: onderzoek en advies (21% versus 12% in Nederland), mobiliteit (35% versus 6% in Nederland) en schone energie (17% versus 15% in Nederland). Nederland had een positievere werkgelegenheidsontwikkeling binnen de subsectoren gebouwde omgeving (1% versus 8% in Nederland) en productie (-4% versus 0% in Nederland).

Actueel inzicht in ontwikkeling vraag energietransitie op basis van online nieuwe vacatures

De gegevens over werkgelegenheid lopen altijd iets achter op de actuele situatie. Te verwachten is dat de investeringen in de energietransitie zich op den duur vertalen in een toenemende werkgelegenheid in de energietransitie-sector. Om nu al inzicht te krijgen in de mate waarin investeringen in de energietransitie leiden tot meer werkgelegenheid, kijken we naar de ontwikkeling van het aantal online vacatures. Daarbij sluiten we aan bij de indeling die door het UWV gemaakt is en die ook wordt toegepast binnen het landelijke dashboard klimaatbeleid. Het UWV bekijkt welke beroepen direct nodig zijn voor de uitvoering van het klimaatbeleid en onderscheidt daarbij de volgende domeinen die aansluiten bij de sectortafels van het klimaatakkoord: elektriciteit, industrie, gebouwde omgeving, landbouw en mobiliteit.

NB Deze indeling wijkt af van de indeling die we gehanteerd hebben om inzicht te geven in de werkgelegenheid; daar vormen activiteiten van bedrijven (SBI-codes) het uitgangspunt. De UWV-indeling naar beroep is een bredere afbakening. Het is niet mogelijk weer te geven hoeveel vacatures daadwerkelijk gelinkt zijn aan de uitvoering van werkzaamheden voor het klimaatakkoord. Het gaat namelijk om beroepen die weliswaar belangrijk zijn voor de energietransitie, maar waar ook in het algemeen veel vraag naar is. Denk aan elektromonteurs, installatiemonteurs, werkvoorbereiders, calculators of tekenaars. In de aantallen vacatures is geen onderscheid gemaakt naar sector en ze geven dus een beeld van de totale vraag naar deze beroepen. In sommige gevallen is er tussen de subsectoren ook sprake van overlap in beroepen.

In 2021 14 duizend nieuwe online vacatures energietransitie in Overijssel

In Overijssel zijn in 2021 14 duizend nieuwe online vacatures ontstaan in beroepen die direct nodig zijn voor de uitvoering van het klimaatbeleid. Dit is 14% van het totaal aantal vacatures dat in 2021 bij directe werkgevers in Overijssel is ontstaan (100.400 online vacatures). Daarmee ligt dit aandeel in Overijssel iets hoger dan in 2021 in Nederland (12%) het geval was. Naast de vacatures die direct bij werkgevers zijn ontstaan, zijn er in 2021 bij intermediairs bijna 61 duizend online vacatures ontstaan voor energietransitie-beroepen. 
De ontwikkeling van het aantal nieuwe online vacatures, laat vanaf het begin van 2021 een toename zien in de vraag naar energietransitie-beroepen bij directe werkgevers in Overijssel. Vergeleken met voorgaande jaren ligt het aantal vacatures op een hoog niveau. 

Online nieuwe vacatures energietransitie Overijssel

Helft van het aantal nieuwe online vacatures energietransitie op HBO/WO-niveau

Voor het grootste deel van de vacatures binnen de energietransitie die direct bij werkgevers zijn ontstaan, wordt een hbo- of wo-opleiding gevraagd. In Overijssel was dit in 2021 het geval in 52% van alle vacatures in de sector energietransitie. Het gevraagde opleidingsniveau ligt daarmee relatief hoog ten opzichte van alle vacatures in Overijssel. Daarvoor werd in 2021 in 36% van de gevallen een hbo- of wo-niveau gevraagd. In Nederland ligt in 2021 het gevraagde opleidingsniveau voor energietransitie-vacatures met 57% hbo- of wo-opleiding nog hoger dan in Overijssel. 

Kijken we naar de verschillende domeinen, dan is in Overijssel vooral de vraag naar hoger opgeleiden binnen de domeinen elektriciteit (65%), mobiliteit (58%) en gebouwde omgeving (58%) relatief hoog, terwijl de vraag naar hoger opgeleiden binnen de domeinen landbouw (21%) en industrie (50%) relatief lager ligt. 

Top 10 meest gevraagde beroepen binnen de energietransitie

Op basis van de door het UWV gehanteerde indeling, is het mogelijk om in kaart te brengen welke beroepen er precies nodig zijn om de doelen van de energietransitie te halen en hoe groot de vraag naar deze beroepen momenteel is in Overijssel. Er zijn vooral veel technische vakmensen nodig. In Overijssel zijn in 2021 binnen de energietransitie-beroepen de meeste online vacatures ontstaan voor de beroepen monteurs industriële machines en installaties (2.141 vacatures), ingenieurs werktuigbouwkunde (1.392 vacatures) en werkvoorbereiders en calculators (992 vacatures). Via de filter die opgenomen is binnen de visualisaties, is het mogelijk om per subsector van de energietransitie te kijken voor welke beroepen in 2021 de meeste vacatures in Overijssel zijn ontstaan. 

Top 10 | Online nieuwe vacatures energietransitie naar beroep 2021, Overijssel

Merendeel beroepen energietransitie heeft te maken met een (zeer) krappe arbeidsmarkt

In Overijssel is er een groot tekort aan technische vakmensen. Ook los van de energietransitie is er namelijk veel behoefte aan technische beroepen, terwijl het aanbod beperkt is. De arbeidsmarkt voor beroepen die direct nodig zijn voor om de energietransitie mogelijk te maken, is voor een groot deel van de beroepen dan ook krap tot zeer krap. Dit betekent dat het voor werkgevers nu heel lastig is om vacatures te vervullen. 

Instroom bètatechnische richtingen in Overijssel

Om in de grote vraag naar vakbekwame technici te voorzien, werken bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en overheden samen om te zorgen voor onderwijs dat aansluit op de vraag van het bedrijfsleven, zowel kwalitatief als kwantitatief. Voor de energietransitie zijn vooral opleidingen in de techniek en ICT van belang. Het is dan ook belangrijk om een goed inzicht te hebben in de ontwikkeling van de onderwijsinstroom binnen de bètatechnische richtingen. 

Mbo-niveau
In het instroomjaar 2021/2022 begonnen in Overijssel 3.806 studenten aan een bètatechnische mbo-opleiding. Dit is 30% van de totale instroom in het mbo, waarmee Overijssel een relatief hoge instroom in bètatechnische mbo-opleidingen laat zien. Landelijk ligt de instroom op 28%. Vooral op mbo-niveau 2 (40%) en niveau 3 (36%) hebben de bètatechnische opleidingen een groot marktaandeel, op mbo-niveau 1 (25%) en niveau 4 (24%) ligt het aandeel iets lager. In het instroomjaar 2016/2017 was het aandeel studenten dat instroomde in een bètatechnische opleiding in Overijssel (32%) het hoogst. Als we naar de afgelopen 10 jaar kijken (2011/2012 - 2021/2022) zien we dat de instroom in Overijssel met 1,8% is toegenomen, terwijl landelijk een afname van bijna 10% te zien was.

In 2011/12 startten 3.738 studenten een bètatechnische mbo-opleiding, in 2012/13 daalde de instroom naar 3.527 studenten, waarna het de volgende jaren weer licht steeg. De afgelopen twee jaar is het aantal instromende mbo-studenten in een bètatechnische richting weer gedaald van 4.215 in 2019/20 naar 3.806 in 2021/22. Dit heeft te maken met algehele daling van instroom in mbo. Vooral op mbo-niveau 4 is de laatste twee jaren een afname te zien van de instroom in de bètatechnische opleidingen. 

Hbo- en wo-niveau
De laatste tien jaar is in Overijssel het aantal studenten gestegen dat begon aan een bètatechnische opleiding in het hoger onderwijs. Hun aantal bedroeg in 2021/22 5.069 (in 2011/12 was dit nog 3.251. Dit betekent dat het aantal studenten in tien jaar tijd is gestegen met 56%. Landelijk was er gedurende deze periode sprake van een stijging met 45%. Deze stijging werd veroorzaakt door een combinatie van groei van de totale instroom in het hoger onderwijs en een ruimere keuze aan bètatechnische studies. Uitzondering op de algehele trend is het jaar 2020/21. Toen startte er als gevolg van de coronapandemie een groter cohort studenten, wat voor een eenmalige piek in absolute aantallen zorgde. Als we inzoomen op de trends in het hbo en wo, dan zijn er in Overijssel tegengestelde bewegingen zichtbaar. In het hbo daalde het aantal studenten dat in het afgelopen jaar koos voor bètatechniek, terwijl het aantal studenten bètatechniek in het wo nog verder stijgt. 

Tussen 2011/12 en 2015/16 steeg het aandeel bètatechnische studenten in het hoger onderwijs van 25% naar 32% van het totale aantal studenten. In de daaropvolgende jaren bleef dit aandeel redelijk stabiel. In 2021/2022 volgt 31% van de studenten in het hoger onderwijs in Overijssel een bètatechnische studie. Landelijk was dit aandeel 28%.

Naar een skillsgerichte arbeidsmarktaanpak

De grote vraag naar technisch personeel maakt dat er veel kansen liggen om aan het werk te gaan in de verschillende subsectoren van de energietransitie. Om talent te interesseren voor een loopbaan in deze sector, lopen er binnen de provincie Overijssel diverse projecten. Binnen deze projecten groeit de aandacht voor een op skills gerichte arbeidsmarktaanpak. De verwachting is namelijk dat een meer op skills gerichte arbeidsmarkt de aansluiting tussen vraag en aanbod zal verbeteren en de deelname aan gerichte om- en bijscholing kan stimuleren. Een op skills gerichte arbeidsmarkt vertrekt bij inzicht in relevante skills die verder ontwikkeld dienen te worden om betere matches tot stand te brengen. Dit kan ook bijdragen aan een gerichte deelname aan Leven Lang Ontwikkelen, verbetering van 'van-werk-naar-werk trajecten', versterking van intersectorale mobiliteit en aan de algehele duurzame inzetbaarheid van mensen op de arbeidsmarkt.

Meest gevraagde skills in energietransitieberoepen in Overijssel

In deze verkenning geven we voor de energietransitie in zijn geheel en voor de verschillende domeinen van de energietransitie inzicht in de meest gevraagde skills (top 25) van het afgelopen jaar in Nederland. Dit doen we achtereenvolgens voor de skills categorieën Professionele skills, IT skills en Soft skills. Via de filter die opgenomen is binnen de visuals, is het mogelijk om nader in te zoomen op de vraag naar skills binnen de verschillende domeinen van de energietransitie. 

Top 25 Professionele skills

Top 25 IT skills

Top 25 Soft skills

Monitoren van ontwikkelingen

De verkenning Arbeidsmarkt energietransitie Overijssel zullen we jaarlijks actualiseren. Met behulp van de verdiepende dashboards, opgenomen binnen de landingspagina van deze verkenning, is het mogelijk om de ontwikkelingen tussentijds te volgen. Binnen deze dashboards is het ook mogelijk om in te zoomen op de arbeidsmarktsituatie in de drie Overijsselse arbeidsmarktregio's.

De analyses in deze verkenning vormen een goede basis voor de dialoog met stakeholders die zich bezighouden met de ontwikkeling van het Overijsselse klimaat- en energiebeleid. Door voortdurende monitoring van de ontwikkelingen worden de effecten van het beleid zichtbaar en kan er beter en tijdiger worden geanticipeerd en gereageerd. De gevolgen van de investeringen in de energietransitie die nu en in de komende jaren plaatsvinden, zouden op den duur zichtbaar moeten worden door een sterkere stijging van de werkgelegenheid in deze sector. Verlies van werkgelegenheid zal zich vooral in en rond de fossiele energieopwekking voordoen. 

Het lijkt er niet op dat er beroepen zijn, waarin mensen door de energietransitie hun baan kwijtraken. Door het monitoren van de ontwikkelingen in de vacatures, is het mogelijk om te zien of de investeringen in de energietransitie verschuivingen in de vraag (naar beroepen) tot gevolg hebben. De actualisatie van de skills inzichten is van belang om eventuele veranderingen binnen beroepen tijdig te identificeren. Het is belangrijk dat vakmensen hun kennis up-to-date houden om ook daadwerkelijk inzetbaar te blijven. Het onderwijs en een Leven Lang Ontwikkelen (LLO) van werkenden en werkzoekenden zijn essentiële factoren om aan voldoende, goed geschoolde mensen te komen die kunnen bijdragen aan de energietransitie. Het is daarom ook belangrijk om de ontwikkelingen binnen het onderwijs goed te monitoren.