Rianne Letschert: Rector Magnificus Universiteit Maastricht en Voorzitter Taskforce BEST

Afgelopen oktober presenteerde de Brede Economisch Sociale Taskforce (BEST) tien helder geadresseerde aanbevelingen voor Limburg na corona. We hebben langs twee denklijnen gewerkt: de kracht van ontmoeting en de kracht van samenwerking. Brede welvaart en de menselijke maat staan daarbij centraal en we konden daardoor zes toekomstperspectieven voor Limburg beschrijven: (circulaire) kennis- en kunde-economie, duurzame gezonde leefstijl, onderwijs als bron van inspiratie, een rijk sociaal maatschappelijk en cultureel leven, sociaal vangnet op menselijke maat, vertrouwen en uitvoeringskracht. In februari spraken maatschappelijke organisaties, bedrijven en overheden tijdens een Provinciale Statenconferentie over het advies. Vanuit de Provincie verkent kwartiermaker Laury van den Ham hoe het BEST rapport opvolging krijgt en wat de rol van de Provincie is in het geheel. De bestuurscrisis en de huidige politieke onzekerheid is daarbij een remmende factor, maar natuurlijk is niet alleen de Provincie aan zet. Ik zie dat partijen mooie stappen zetten, ook buiten de politiek-bestuurlijke arena.

Brede Welvaart is een inspirerend en uitdagend onderwerp. Dat was, naast het interdisciplinaire karakter van de benadering, een belangrijke reden voor mij om het voorzitterschap van de taskforce op me te nemen. Brede Welvaart inspireert om met elkaar in gesprek te gaan. De gemeenten Beek, Sittard-Geleen, Kerkrade en Leudal hebben bijvoorbeeld sessies georganiseerd om met stakeholders te praten over een visie voor de periode na corona. Daarbij werd het BEST-rapport gebruikt – een groter compliment voor de taskforce kun je niet wensen! Brede Welvaart is echter een veelomvattend en vrij abstract thema. Het risico bestaat dat er ‘alles’ onder valt en dat het rapport dan uiteindelijk niks teweegbrengt. De Limburgse Alliantie Brede Welvaart, die inmiddels is gevormd, staat daarom voor de taak om de aanbevelingen te operationaliseren en verder te concretiseren met actielijnen, op basis van accurate en actuele kennis voor de regio. Kennis uit theorie en praktijk is essentieel. Daarop kunnen we keuzes baseren en kunnen we blijven bijsturen.

Lerend vermogen

Dat brengt me op een andere belangrijke aanbeveling uit het rapport: de vorming van een regionaal kenniscentrum brede welvaart. Het gaat daarbij om een onafhankelijk, autonoom kenniscentrum dat het lerend vermogen van Limburg naar een hoger plan tilt. De Provincie, als regionaal bestuurscentrum van Limburg, speelt bij de totstandkoming hiervan een belangrijke rol en heeft goede lijnen met nationale adviesorganen en interprovinciale initiatieven. Want ook in Den Haag en in andere provincies leeft het besef dat de complexe maatschappelijke opgaven vragen om diepgaande regionale kennis. Het momentum om dit in Limburg van de grond te krijgen is er. Want juist in deze sterk veranderende tijd waarin bovendien een gigantische hoeveelheid informatie beschikbaar is, hebben we behoefte aan inzicht en overzicht. Alleen zo weten we wat we moeten aanpakken, behouden of juist moeten veranderen. In het rapport zeggen we dat het kenniscentrum uitdrukkelijke meerwaarde moet bieden door substantieel en integraal iets toe te voegen aan de reeds bestaande kennis in Limburg. Dat zou onder meer moeten gebeuren door over sectorale grenzen heen te werken en door kennis uit de praktijk nadrukkelijker een stem te geven. Het kenniscentrum geeft dus gevraagd en ongevraagd duiding aan regionale kennis uit praktijk en theorie, werkt samen met nationale adviesorganen maar onderscheidt zich daarvan door diepe, actuele regionale kennis. Zo krijgen we ook voor de langere termijn beter inzicht in onze regionale sterktes en zwaktes en komen gefundeerde keuzes voor Limburg scherper in beeld.

Brede verantwoordelijkheid

Wat we met het BEST-rapport beogen, is een maatschappelijke beweging om interdisciplinair en integraal te kijken naar maatschappelijke uitdagingen. Doordat je iets gezamenlijk oppakt kun je langetermijndoelstellingen halen die jou of je instelling op het eerste oog alleen indirect raken. Dat soort samenwerking is superingewikkeld en intellectueel uitdagend. Het vraagt investeren in leiderschap, verantwoordelijkheid nemen en realiseerbare brede doelstellingen. Daarom hebben we nadrukkelijk benoemd wat er nodig is: ‘de kracht van ontmoeting’ en ‘samenwerking over grenzen van sectoren, domeinen, regio’s en landen met het oog op sociaal en economisch herstel’. Want door mensen met verschillende geluiden bij elkaar te zetten, ontstaan andersoortige oplossingen. Dat is de basis voor de interventies, de interacties en de synergie.

Verantwoordelijkheid nemen

Voor Limburg zijn onderwijs, gezondheid en kansengelijkheid bijvoorbeeld zeer uitdagende thema’s. Het onderwijs alleen kan niet voor de oplossing zorgen. De zorgsector evenmin. Het aanpakken van knelpunten vraagt geld en inspanning en levert je instelling op korte termijn misschien geen voordeel op. Maar alleen al voor de reputatie van de regio is het belangrijk dat er iets gebeurt. Ik realiseer me dat het moed vergt om verder vooruit te kijken dan de eigen bestuurstermijn en om vervolgens een langetermijnvisie en de bijbehorende interventies aan je electoraat of je achterban uit te leggen. Maar dat is wel nodig, gezien de korte bestuurlijke termijnen. Een concreet voorbeeld is ‘De Gezonde Basisschool’, waarvoor goede wetenschappelijk onderbouwde pilots zijn gehouden met goede resultaten. De investeringen leidden aantoonbaar tot een betere leercapaciteit én een betere gezondheid van leerlingen. Dan is nu het moment voor bestuurlijke kracht en investeringen om het door te zetten, zodat zichtbaar wordt wat de positieve consequenties zijn voor de latere gezondheidskosten. Interessant in dit opzicht is ook het effect van natuur of vergroening van de leefomgeving op de gezondheid van mensen. Denk aan groene schoolpleinen wat ook weer een mooi voorbeeld is van multidisciplinair denken. Zo kun je meerdere opgaven effectiever aanpakken voor de langere termijn. Niet kruidenieren, want investeringen in onze jeugd ga je altijd terugverdienen in de samenleving. Dat is helaas nog lastig tussen de oren te krijgen van degenen die aan de knoppen van het geld zitten.

Langetermijndenken loont

We zijn allemaal onderdeel van de samenleving en hebben een verantwoordelijkheid in de lokale gemeenschap, op ons werk, in de regio, enzovoort. Het gaat erom dat mensen die verantwoordelijkheid daadwerkelijk nemen. Ik hou niet van mensen die aan de zijlijn kritiek hebben op alles en iedereen; je kunt ook zelf bedenken wat jij kunt bijdragen. Via de actie Limburg Verlicht bijvoorbeeld worden allerlei lokale initiatieven getoond waarbij gewerkt wordt aan knelpunten in de samenleving. Die beweging van solidariteit aanjagen is belangrijk. We zullen dat met elkaar moeten doen en daarbij is het soms nodig het directe belang van de eigen organisatie opzij te zetten. Neem onze studente. Zij hebben het door corona zwaar. Dan kunnen we het probleem doorschuiven naar de GGZ, want ‘wij geven onderwijs’. Maar uiteindelijk krijgen wij er ook last van dat onze studenten niet goed in hun vel zitten. Daarom ontplooien wij nu heel veel activiteiten rond studentenwelzijn.

Corona: living lab

Corona heeft een grote impact op onze samenleving, gelukkig niet alleen maar negatief. Op het gebied van massa-consumentisme en duurzaamheid zijn er knoppen omgezet. Het vliegbeleid is binnen no time ingevoerd, dat leek een jaar geleden nog onmogelijk. Binnen Europa pak je dus voortaan de trein. En je denkt na of je echt gaat reizen of dat je ook online kunt meedoen met dat symposium. Ik hoop echt dat we met de ervaringen van afgelopen jaar iets positiefs doen voor de aarde, al realiseer ik me dat menselijk gedrag hardnekkig is… Ik zie instellingen op een aantal thema’s schakelen, visie ontwikkelen en implementeren: ‘Hoe gaan we het thuiswerken faciliteren? We willen wel meer dat community-gevoel maar mensen hebben ook de ruimte nodig om daarin de juiste balans te vinden. En als we onze controledrang wat loslaten, wat betekent dat dat dan voor ons vastgoed?’ Er komen misschien veel meer multifunctionele gebouwen waar allerlei partijen gebruik van kunnen maken. Je kunt in de gemeenschapskernen panden die leegstaan gebruiken om mensen die niet naar hun werk willen reizen, te faciliteren met een werkplek. Dat soort concepten brengt mensen bij elkaar en brengt een andere balans tussen werk en privé. Mensen houden tijd over omdat ze niet hoeven te reizen en die tijd willen ze misschien wel investeren in vrijwilligerswerk. Deze hele coronacrisis is een sociaal experiment, ga maar aan de slag, buiten de gebaande paden en de hokjes, zonder vinkjes!

De kruispunten van maatschappelijke uitdagingen

Natuurlijk willen we na deze crisis ook dingen herstellen: elkaar weer ontmoeten en samen dingen beleven. Mogelijk in een andere balans, met wat minder prikkels. Maar het BEST-rapport beoogt voor een deel ook een transitie naar een andere samenleving; we kunnen nu een hervormingsagenda maken. Dat vraagt een heel andere bril om naar de samenleving te kijken. Onze samenleving is heel erg gestructureerd: het Rijk werkt met departementen, de Provincie met clusters en de Gemeente met beleidsafdelingen. In mijn eigen instelling merk ik dat we in de crisis veel meer met elkaar moeten samenwerken, dwars door portefeuilles heen, zonder allerlei lagen van toestemming en afstemming. Het heeft geleid tot nieuwe creatievere vormen om de uitdagingen aan te pakken. Ik hoor ook bij overheden dat het nodig is om meer te werken op de kruispunten van de maatschappelijke uitdagingen. Die vraagstukken kunnen namelijk beter vanuit verschillende perspectieven en disciplines worden aangepakt. Juist op die kruispunten wil je de goede mensen hebben die samen de juiste interventies bedenken met de juiste financiële injecties. Daarvoor heb je een flexibel samengestelde Brede Alliantie nodig en op onderdelen een kenniscentrum. En natuurlijk heb je grote maatschappelijke en bestuurlijke kracht nodig.

Scheur in de samenleving

Corona laat helaas ook de toenemende polarisatie zien: in tegenstelling tot de geprivilegieerde klasse krijgen de mensen die het al moeilijker hebben, het zwaarder. Zowel de economische gevolgen van de crisis als de maatschappelijke consequenties landen bij hen veel vaker dan bij anderen. We zullen onder ogen moeten zien dat dat een scheur in de samenleving gaat creëren. In de discussies in het Nationaal Groeifonds, waarvan ik commissielid ben, hebben we geconstateerd dat het een te enge benadering is om interventies alleen te beoordelen op hun effect voor het verdienvermogen van Nederland. Je moet ook kijken naar de maatschappelijke baten van een interventie. Op het thema kennisontwikkeling bijvoorbeeld moet je veel meer werken met een kwalitatieve onderbouwing van interventies en projecten. Het gaat immers niet alleen om de economische meetlat maar ook om wat belangrijk is voor ons welzijn en daarmee ook onze welvaart positief beïnvloedt. Het CBS maar ook de Rabo in samenwerking met de Universiteit Utrecht ontwikkelen modellen om het brede welzijn te meten. Dat is niet eenvoudig.

Nieuw leiderschap

Een hele generatie nieuwe leiders wil ook zo denken en werken. De taskforce die zeer breed was samengesteld, werd mede daardoor een heel mooi netwerk. In Limburg zijn de lijnen heel kort en ik heb ervaren dat die informele cultuur in principe heel goed werkt: met elkaar kun je dingen aanpakken. Kijk naar de Brightlands campussen. Daarvoor was een langetermijnvisie nodig van mensen die structureel durfden te investeren. Met de Provincie als betrouwbare partner die over bestuurstermijnen heen durft te investeren. Ik heb dat nog bij geen enkele andere provincie gezien. Ook in de Limburgse Alliantie Brede Welvaart ervaar ik dat er een groeiende groep mensen is in verantwoordelijke posities die over het eigen belang heen durven te stappen. Dat maakt het mogelijk om op de verschillende thema’s te werken met dynamische groepen. Bij de uitwerking van de prioritering zullen we opnieuw naar het rapport moeten kijken. We hadden vorig jaar niet gedacht dat de crisis zo lang zou duren en we moeten dus aan de hand van samenhangende regionale kennisontwikkeling bepalen waar de diepe gaten vallen en daarop de prioritering aanpassen. Dat sommige mensen misschien nog niet meedoen is jammer, maar wij gaan vooruit!

Limburg na de coronacrisis; werken aan brede welvaart

Neimed, Zuyd Hogeschool, Etil en ArbeidsmarktInZicht hebben het initiatief genomen voor een bijzondere uitgave, waarin onderzocht wordt welke mogelijkheden Limburgse deskundigen zien om op sociaal en/of economisch gebied sterker uit de crisis te geraken.